عوامل مهم در جوجه‌کشی ( در مرغ ):
سن:
در مرغ‌ های خيلی پير و خيلی جوان، تعداد کمتری از تخم ‌مرغ‌ ها، نطفه ‌دار هستند. توليد تخم‌ مرغ نطفه‌دار در مرغ‌ های جوان بهتر است. برای مرغوب ماندن تخم‌ مرغ توليد شده بايد مرغ‌ ها را مجبور کرد برای مدتی، تخمگذاری نکنند. به اين حالت، ' تولک ' رفتن مرغ می‌گويند. تولک رفتن، باعث می‌شود که مرغها استراحت کنند . وقتی دوباره شروع به تخمگذاری کنند، تخم آنها مرغوب‌تر می‌ شود. سن شروع تخمگذاری در مرغ‌ ها به طور معمول ، بين پنج تا شش ماهگی است.

توليد:
ميزان نطفه ‌دار بودن تخم‌ مرغ‌ ها در يک مرغ به اندازه تخم ‌مرغ و تعداد تخم ‌مرغ های توليد شده بستگی دارد. يعنی اگر تخم‌ مرغ ‌های توليد شده کوچک باشند، درصد نطفه‌ داری پايين می‌ آيد. و اگر بزرگ ، يعنی استاندارد باشند، نطفه ‌داری در آنها بيشتر است.

انتخاب تخم‌ مرغ مناسب:
برای توليد بيشتر و به دست آوردن جوجه مرغوب تر بايد تخم ‌مرغ‌ های جوجه‌کشی ، ويژگيهای مناسبی داشته باشد.
• نطفه‌ دار باشند.
• ويژگی و شکل ظاهری مناسب داشته باشند.
• دارای خاصيت جوجه در آوردن باشند.


اجزای اصلی تخم ‌مرغ:
-نطفه
-پرده زير پوست
-سفيده تخم‌ مرغ
-پوسته آهکی
-زرده تخم‌ مرغ


ويژگيهای ظاهری تخم ‌مرغ
• وزن تخم‌ مرغ
در انتخاب تخم‌ مرغ جوجه ‌کشی بايد خيلی دقت کنيم زيرا ممکن است تعداد زيادی از تخم‌ مرغ‌ ها، جوجه توليد نکنند. يکسان بودن اندازه تخم‌ مرغها خيلی مهم است. هنگام انتخاب بايد ابتدا تمام تخم ‌مرغ‌ ها را وزن کنيم، سپس انتخاب کنيم. مناسب ‌ترين وزن تخم‌ مرغ جوجه ‌کشی، ۵۱ تا ۶۱ گرم است.
تخم ‌مرغ‌ های ريز ، جوجه‌ های ريز و تخم ‌مرغ‌ های درشت ، جوجه ‌های درشت به وجود می‌ آورد.

• پوسته تخم ‌مرغ
در انتخاب تخم‌ مرغ جوجه ‌کشی به پوسته تخم‌ مرغ نيز بايد دقت کنيم. تخم‌ مرغ هايی که پوسته نازک دارند، زود می‌ شکنند. همچنين عامل‌ های بيماری‌ زا به راحتی وارد آنها می‌ شوند. به همين دليل، اين تخم‌ مرغ‌ ها بايد کنار گذاشته شوند.
به طور کلی اين تخم‌ مرغ‌ ها از نظر جوجه ‌کشی ، مناسب نيستند:
تخم ‌مرغ ‌های کثيف ، شکسته ، پوسته نازک ، پوسته زبر ، لکه دار ، دراز (کشيده) ، سوراخ شده، چروکيده ، تراکم کلسيم ، گرد( کروی) ، بزرگتر از اندازه ، بد شکل و تخم‌ مرغ ‌های خيلی درشت و خيلی ريز.
در پوسته تخم ‌مرغ ، بين ۶۰۰۰ تا ۱۸۰۰۰ سوراخ ريز وجود دارد . بيشتر اين سوراخ‌ ها با لايه‌ای که به طور طبيعی روی پوسته وجود دارد ، پوشيده شده اند . اين لايه ‌ها ، در اثر شستشو از بين می ‌روند و سوراخ های پوسته باز می‌شوند. در اين حالت، ميکروب ‌ها به راحتی وارد تخم ‌مرغ می‌شوند.
قسمت پهن تخم‌ مرغ که اتاقک هوايی در آن قرار دارد بايد پاکيزه باشد. زيرا محل ورود اکسيژن و هوا به داخل تخم ‌مرغ است. اگر اين قسمت ، کثيف و پوشيده از آلودگی باشد یا سوراخ‌ های آن بسته شده باشند جوجه ‌دهی چنين تخم ‌مرغ هايی کم می‌شود. تعداد زيادی از جنين‌ ها در اين تخم‌ مرغ‌ ها از بين می ‌روند.


ويژگی‌ های تخم‌ مرغ مناسب جهت جوجه ‌کشی

1) نطفه‌ داری:
تخم ‌مرغ نطفه ‌دار شامل تخم ‌مرغی می شود که اسپرم و تخم در ناحيه شيپور با هم ترکيب شده باشند.
اين مورد در نژاد های سبک مثل لگهورن حدود 90% و در نژاد های سنگين حدود 80% است.

عوامل موثر بر نطفه‌ داری
- مرغها و خروسهای مولد:
توجه در انتخاب مرغها و خروسهای مولد حائز اهميت می ‌باشد. بايد از خروسهای جوان استفاده کرد تا به اندازه کافی فعال باشند و به اندازه کافی اسپرم توليد کنند ،جهت استراحت کافی خروسها بايد از آنها به طور متناوب استفاده نمود زيرا قدرت باروری خروسها از سال دوم به بعد کاهش می‌ يابد.

در نژادهای سبک به ازای هر 15 مرغ يک خروس ، در نژاد های سنگين به ازای هر 8 تا10 مرغ يک خروس و در نژادهای دو منظوره به ازای هر 12 مرغ يک خروس به کار می ‌رود .
- تغذيه گله:
کمبود برخی ويتامينها به خصوص A و E و پروتئين جيره باعث کاهش نطفه ‌داری می‌ شود.

- شرايط آب و هوايی:
از عوامل موثر در توليد اسپرم می ‌باشد. در هوای سرد به علت يخ زدن تاج خروس ميزان توليد اسپرم کاهش می‌ يابد، از اين رو برای جلوگيری از اين مشکل تاج خروس را قطع می‌ کنند. هوای گرم نيز منجر به کاهش توليد اسپرم می‌ شود، همچنين در هوای بسيار گرم جمع آوری تخم ‌مرغ جهت جوجه ‌کشی صورت نمی پذيرد.

- نور:
نور کافی در سالنهای پرورش ازجمله عوامل موثر بر نطفه‌ داری می ‌باشد. نور با تاثير بر ترشح هورمونهای هیپوفيز موجب رشد بيضه‌ ها و افزايش توليد اسپرم می ‌شود.

- توليد تخم‌ مرغ:
با افزايش ميزان تخمگذاری ، درصد نطفه‌ داری نيز افزايش می‌ يابد.

- سن مرغ:
در اوايل تخمگذاری ، اندازه تخم ‌مرغها کوچک و ميزان نطفه ‌داری پايين است و در طول دوره تخمگذاری با افزايش وزن تخم ‌مرغ درصد نطفه ‌داری نيز افزايش می ‌يابد. در مرغهای جوان درصد نطفه ‌داری پايين است و با افزايش سن نيز درصد نطفه ‌داری کاهش می ‌يابد.

- نژاد:
نطفه‌ داری در نژاد های گوناگون متفاوت می ‌باشد.
معمولا در نژاد های سنگين به دليل تمايل کمتر برای جفتگيری ميزان باروری کمتر از نژاد های سبک است.

- روش‌ های جفتگيری:
خويش جفتی اثر منفی بر ميزان نطفه ‌داری دارد. در نتيجه با افزايش همخونی نطفه ‌داری کاهش می‌ يابد و آميخته‌ گيری منجر به افزايش ميزان نطفه ‌داری می‌ شود. ميزان نطفه‌ داری در جفتگيری گله‌ای بيش از ساير روشها از جمله جفتگيری لانه‌ای و تجربی است.
2) شکل ظاهری تخم ‌مرغ:
از جمله عوامل موثر در جوجه‌ کشی می‌ باشد. از اين رو رعايت نکات زير در اين زمينه ضروری است:

- اندازه:
تخم ‌مرغهای جوجه‌ کشی بايد اندازه متناسب داشته باشند يعنی در حقيقت نه خيلی بزرگ و نه خيلی کوچک باشند.

- وزن:
وزن مناسب جهت تخم‌ مرغهای جوجه‌ کشی 60-50 گرم می‌ باشد که در نژادهای سنگين بيشتر است.

- اختلالات شکل ظاهری:
از به کار بردن تخم‌ مرغهای با ظاهر غير طبيعی (کشيده ـ گرد ـ موج دار) بايد اجتناب گردد. اين امر در زمينه اصلاح نژاد برای جلوگيری از به وجود آمدن تخم‌ مرغهای غير طبيعی از جوجه‌های حاصله موثر می‌ باشد.

- ضخامت پوسته:
تخم ‌مرغهای دارای پوسته بسيار ضخيم و نازک مناسب جوجه ‌کشی نيستند. نازک بودن پوسته منجر به تبخير آب بيشتر و کاهش درصد جوجه در آوری می‌ شود، از طرفی در اين حالت کلسيم کافی برای رشد جنين تامين نمی گردد. ضخيم بودن پوسته سبب بوجود آمدن مشکل در زمان خروج جوجه از تخم می‌ شود.

- اختلالات تخم ‌مرغ:
تخم ‌مرغهايی که سفيده غليظ‌تری دارند و يا زرده آنها رنگی ‌تر می ‌باشد به علت همراه داشتن ميزان مواد غذايی بيشتر جهت رشد و نمو جنين درصد جوجه درآوری بيشتری دارند.



3) ذخيره سازی تخم‌ مرغهای قابل جوجه ‌کشی:
تخم‌ مرغها پس ازجمع آوری بلا فاصله در ماشينهای جوجه‌ کشی قرار نمی گيرند بلکه مدتی نگهداری می‌ شوند و يکباره به ماشين جوجه ‌کشی منتقل می ‌شوند.
از جمله عوامل موثر بر نگهداری تخم‌ مرغ موارد زير می ‌باشد:

- حرارت:
دمای مناسب محل نگهداری تخم‌ مرغ حدود15- 10 درجه می‌ باشد و در اين دما امکان نگهداری تخم ‌مرغ برای يک هفته فراهم است. به دنبال افزايش زمان نگهداری دمای محيط را بايد اندکی کاهش داد. البته افزايش مدت زمان نگهداری منجر به کاهش جوجه درآوری می‌ شود. شايان ذکر است اگر دمای محيط بيش از 21درجه سانتی گراد باشد رشد جنين آغاز شده و به علت عدم مناسب بودن شرايط رشد پس از مدتی متوقف می‌ گردد و جنين از بين می ‌رود.

- رطوبت:
رطوبت نسبی در اتاقهای نگهداری تخم‌ مرغ حدود 80-75% می ‌باشد. کاهش ميزان رطوبت منجر به تبخير آب داخل تخم ‌مرغ و در نتيجه کاهش ميزان جوجه در آوری می‌ شود.


4) وضعيت قرار گرفتن تخم ‌مرغها:
تخم‌ مرغها در محل نگهداری به صورتی قرار می ‌گيرد که قسمت پهن تخم آنها رو به بالا باشد. البته طی زمان نگهداری بايد تخم‌ مرغها را روزی چند بار چرخاند، زيرا عدم توجه به اين موضوع منجر به چسبيدن جنين به پوسته و کاهش جوجه در آوری می‌ باشد.

5) حمل و نقل تخم‌ مرغهای جوجه ‌کشی:
عمل نقل و انتقال تخم ‌مرغها بايد با احتياط کامل صورت گيرد.
عدم توجه به اين موضوع و وجود تکانهای شديد ضمن حمل و نقل ممکن است منجر به پاره شدن کيسه ‌های هوايی و يا ايجاد تغييراتی در داخل تخم ‌مرغ و به دنبال آن کاهش جوجه در آوری شود. از اين رو بايد با قرار دادن قسمت پهن تخم‌مرغ به طرف بالا بايد در بسته ‌بنديهای مناسب حمل شوند.

سالنهای جوجه‌کشی
1- تمام تخم ها بايد از نظر اندازه يکسان باشند .( زياد بزرگ و کوچک نباشند ) .
2- تخم ها نبايد آلوده باشند .
3- تخم ها بايد سالم بوده و پوست نازک و زبر نداشته باشند .
4- تخم های تيره ( رنگی ) از تخم های سفيد قابليت جوجه دهيد بهتری دارند .
5- تخم ها بايد تازه باشند و بيشتر از 10 روز از زمان نگه داری آنها نگذشته باشد .
6- دمای محل نگه داری تخم ها ( قبل از قرار دادن در دستگاه ) بايد بين 5/7 تا 18 درجه باشد .
7- رطوبت محل نگهداری بين 60 تا 70 درجه باشد .
8- در زمان نگهداری ، تخم ها تکان شديد نخورند و سمت پهن تخم بالا و نوک آن پائين باشد . ( بهتر است در شانه های مخصوص تخم مرغ حمل يا نگهداری شوند ) .
9- مرغ تخم گذار بايد سالم و جوان باشد و از تغذيه خوبی برخوردار باشد .
10- به ازای هر 7 تا 10 مرغ يک خروس جوان در گله وجود داشته باشد .
11- زمانی که مرغ ها بيشترين تخم گذاری را دارند فصل بهار است و احتمال وجود نطفه در تخم ها بيشتر است .



6) تعيين سلامت تخم مرغ از روی ظاهر
نقطه های خونی : از قطع يک يا چند مويرگ کوچک در زرده به هنگام تخمک گذاری به وجود می آيد . اين مورد نشانه عدم سلامت تخم مرغ نيست .
سفيده ابری :سفيده ابری نشانه آن است که تخم مرغ خيلی تازه است و سفيده روشن نشانه کهنه بودن تخم مرغ است .
سفيده صورتی يا رنگين کمانی : نشانه ضايعات ناشی از باکتری های پزودوموناس (Peseudomonas) است، بعضی از ميکروارگانيزم ها که رنگدانه فلوسنت مايل به سبز محلول در آب توليد می کنند ، برای انسان مضرند .
تاثير برودت در کيفيت تخم مرغ : وقتی تخم مرغ ها با دمای حدود 41 درجه سانتی گراد از بدن خارج می شود به طور طبيعی کيسه هوايی ندارد. چون محيط خارج از بدن مرغ خنک تر از دمای بدن آن است با سرد شدن تخم مرغ، به طور معمول در سر بزرگ تخم مرغ بين دو لايه زير پوسته ، فضايی به نام کيسه هوايی ايجاد می شود . با گذشت زمان، سفيده و زرده کيفيت خود را از دست می دهند . زرده آب سفيده را جذب می کند . رطوبت و دی اکسيد کربن در سفيده از طريق منافذ پوسته تبخير می شود و با نفوذ هوای بيشتر از راه پوسته، کيسه هوايی بزرگ تر می شود . در اين صورت اگر تخم مرغ را بشکنيم می بينيم که محتويات آن در سطح بيشتری پخش می شود ، بزرگ تر می شود و غشايی که زرده را در مرکز تخم مرغ نگه می دارد، ضعيفتر می شود و زرده در داخل سفيده بيشتر حرکت می کند و از مرکز دور می شود . اگر تخم مرغ پس از توليد در اولين فرصت جمع آوری و در جای خنک نگه داری شود، از دست دادن کيفيت کاهش می يابد.

جوجه‌کشی به دليل وجود نور، موادغذايی، رطوبت کافی و…بهترين محل آلودگی می‌ باشد. از اين رو توجه به نکات بهداشتی اهميت بسياری دارد زيرا توليد جوجه‌های سالم منجر به توليد گله ‌هايی با توليد مناسب می ‌گردد.
برخی از امراض از طريق تخم به جوجه‌ها منتقل می ‌شوند، از جمله ميکروارگانيزمهای گروه سالمونلا که تاثير زيادی در جوجه درآوری دارند. گروهی از امراض که از طريق تخم به جوجه منتقل نمی‌ شوند به طور غير مستقيم و با تاثير بر خصوصيات تخم ‌مرغ موجب کاهش جوجه درآوری می ‌شوند. از جمله بيماريهای نيو کاسل و برونشيت مزمن که ازطريق تغيير شکل دادن تخم‌ مرغ و افزايش منافذ آن جوجه درآوری را کاهش می‌ دهد. تخم مرغهای جوجه‌کشی بايد تميز شده، در ظرف و انبارهای تميز نيز ذخيره شوند، البته شستشوی تخم‌ مرغها زمينه نفوذ ميکروبها به داخل تخم ‌مرغ را فراهم می‌ کند از اين رو شستن تخم ‌مرغها توصيه نمی‌ گردد و در صورت لزوم بايد از آب ولرم حاوی مواد ضد عفونی‌ کننده ، آهن و فاقد يد استفاده شود.
علاوه بر اين ، وسايل جوجه ‌کشی نيز بايد با آب گرم و مواد ضد عفونی‌ کننده شسته شوند.
مواد زائد حاصله از جوجه ‌کشی منبع مناسبی جهت رشد ميکروبها می‌ باشند، به همين دليل اين مواد سوزانده می ‌شوند و يا در چاه‌های مختص به اين امر دفن می ‌گردند و موادی نظير تخم‌ مرغهای غير بارور، جنين‌های مرده و پوسته تخم ‌مرغ به عنوان غذا در جيره طيور به کار می ‌رود. اين مواد پخته و خورد می ‌شوند و به عنوان منبع کلسيم و پروتيئن مصرف می ‌شوند.


خارج شدن جوجه ‌ها از ماشين جوجه ‌کشی
جوجه ‌ها در روز 21 و يا با کمی تاخير از تخم خارج می ‌شوند و جوجه‌ها پس از خروج از تخم مدت 24 ساعت در ماشين باقی می ‌مانند تا کاملا خشک شوند. طی زمان مذکور جوجه‌ها نيازی به آب و مواد غذايی ندارند و تمامی مايحتاج خود را از ذخاير زرده تامين می‌ کنند. پس از گذشت 24 ساعت جوجه‌های ناسالم که شامل جوجه‌های ضعيف ، فلج و آنهايی که دارای ورم ناف و مقعد چسبيده هستند جدا و دور ريخته می‌ شوند و جوجه‌ های سالم برای فروش آماده می‌ شوند.


تميز کردن و چيدن تخم‌ مرغ‌ های جوجه ‌کشی
تخم ‌مرغ هايی که در ماشين جوجه ‌کشی قرار می ‌دهيم بايد تميز و بدون آلودگی باشند. تخم ‌مرغ‌های آلوده ، ابتدا بايد تميز شوند زيرا اين تخم ‌مرغ‌ ها باعث آلودگی ماشين جوجه ‌کشی می ‌شوند در نتيجه بقیۀ تخم ‌مرغ‌ ها را نيز آلوده می‌کنند و تلفات زيادی به دنبال دارد.
برای تميز کردن پوستۀ تخم‌ مرغ‌ های کثيف از برس ، کاغذ سمباده و گلوله ‌های سيم ظرف ‌شويی استفاده می ‌شود. اين کار را بدون آب انجام می‌ دهند.
پس از ضدعفونی و تنظيم دستگاه در ماشين‌ های جوجه ‌کشی کوچک ، ابتدا تخم‌ مرغ ‌ها را علامت‌ گذاری می‌کنند. زيرا در اين ماشين ها، کار چرخاندن تخم‌ مرغ ‌ها با دست انجام می ‌شود. سپس ‌تخم مرغ‌ ها را نوک به نوک يا ته به ته روی ميله ‌های چرخان قرار می‌ دهند و درِ دستگاه را می ‌بندند. درجۀ حرارت دستگاه به دليل سرد بودن تخم‌ مرغ ‌ها کمی پايين می‌ آيد.ولی بعد از مدتی به اندازۀ طبيعی خود می‌ رسد.
در ماشين‌ های جوجه ‌کشی ، تخم‌ مرغ ‌ها را داخل شانه‌ های مخصوص يا قاب‌ های راک می‌چينند بطوريکه قسمت پهن تخم‌ مرغ به سمت بالا باشد.
محل قرار دادن دستگاه بايد قابل شستشو و ضد عفونی باشد. همچنين تهويه بايد در آن به سادگی انجام شود. اين محل بايد نور گير باشد ولی نور نبايد به طور مستقيم ، روی ماشين جوجه‌ کشی بتابد.
محل قرار گرفتن ماشين جوجه‌کشی بايد طراز باشد از ديوار هم يک متر فاصله داشته باشد. برای رفت و آمد به اتاق و محل جوجه‌کشی بايد نکته‌ ها و دستورهای بهداشتی به طور کامل رعايت شوند. همچنين از ورود افراد گوناگون به آنجا جلو گيری شود.
برای ضدعفونی کردن سالن و ماشين ‌های جوجه ‌کشی بايد از مادۀ ضد عفونی کنندۀ مناسب استفاده کنيم.
همچنين بر اساس دستور کارخانۀ سازندۀ محلول ، آن را تهيه و استفاده کنيم.
حرارت و رطوبت مناسب در ماشين جوجه کشی، محيط مناسبی برای رشد ميکروب‌ ها است . اگر دستورهای بهداشتی به طور کامل رعايت نشود ، عامل‌ های بيماريزا به آسانی رشد می‌ کنند و باعث آلودگی می ‌شوند. در نتيجه ، خسارت زيادی به بار می‌ آورند.
قسمت‌ های جدا شدنی دستگاه جوجه‌کشی و صفحات آلوده بايد ابتدا خيس شوند سپس با آب گرم، برس و مادۀ ضدعفونی کننده به طور کامل، شسته شوند.
برای ضدعفونی محيط ماشين جوجه ‌کشی و تخم‌ مرغ ‌ها در ماشين‌های برقی ، ابتدا سينی مخصوص کف ماشين را پر از آب می ‌کنند سپس مقداری محلول پرمنگنات و فرمالين در آن می ‌ريزند.
پس از نصب دستگاه و انجام کارهای بالا، دوشاخه را در پريز برق قرار می ‌دهيم و کليد دستگاه را روشن می‌ کنيم . برای کنترلِ نبود اتصال در دستگاه و جلوگيری از برق گرفتگی، می‌توان از يک فازمتر استفاده کرد. ماشين جوجه ‌کشی را تا ۲۴ساعت بدون تخم ‌مرغ روشن نگه می‌ داريم تا دمای ماشين ، روی ۳۷درجه ثابت بماند.
جنين‌ها نسبت به باکتری بسيار حساسند.
باکتريهای دست و بقيه مواد خارجی می ‌تواند خيلی سريع به جنين ها نفوذ کند و در نتيجه باکتری ‌ها در آن محيط کاملا رشد کنند.
پس هميشه قبل از دست زدن به تخم مرغها با صابون دستهايتان را بشوييد و درکل سعی کنيد از دست زدن زيادی به آنها خودداری کنيد و همچنين از نفس کشيدن در نزديکی آنها بخصوص در مواقع سرماخوردگی و بيماری خودداری کنيد.
قبل از تنظيم و راه اندازی دستگاه تخم مرغها بايد در مکانی خنک و دمايی مابين 50 الی 55 درجه فارنهايت نگه داری شوند.
تا زمانی که ماشين جوجه کشی آماده شود از گذاشتن تخم مرغها در يخچال خودداری کنيد زيرا نطفه ها بلافاصله می ميرند.
برای ضدعفونی کردن دستگاه قسمت پائين آن را با آب گرم و مايع ظرف شويی تنظيم کنيد و از مواد شيميايی برای ضدعفونی آن خودداری کنيد .
برای ضد عفونی کردن دستگاه از مواد و گازهای شيميايی استفاده نکنيد .